Een sterke sociale basis vraagt een responsieve overheid

Sociale basis en sociale kwaliteit

Vaak wordt sociale basis in een adem genoemd met versterken. Versterken veronderstelt dat er een notie is van indicatoren die een sociale basis sterk maken. Wij zien hierbij een duidelijke verbinding met sociale kwaliteit. Sociale kwaliteit is de mate waarin mensen de mogelijkheden hebben om te participeren in sociale relaties op een manier die hun welzijn, capaciteiten en individueel potentieel verbetert (www.socialquality.org). Het gaat hier vanzelfsprekend om alle inwoners; ongeacht of zij zich in een kwetsbare positie bevinden. Sociale kwaliteit ontstaat wanneer op het niveau van de samenleving is voldaan aan vier condities: sociaaleconomische zekerheid, sociale inclusie, sociale cohesie en sociale empowerment. Deze condities staan respectievelijk voor de waarden: sociale rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid, solidariteit en menselijke waardigheid (Verharen, Heessels, Jansen en Wolf, 2019). Waar hebben we het over als we spreken over deze vier condities? - Sociaaleconomische zekerheid betekent dat de basisbehoeften van de mens geborgd zijn. Dat er sprake is van voldoende inkomen, een goede en veilige woonomgeving, gezondheid, onderwijs en veiligheid. - Sociale inclusie verwijst naar het tegengaan van mechanismen van uitsluiting. Het vraagt om sociale netwerken, maatschappelijke activiteiten en voorzieningen die open staan voor en toegankelijk zijn voor iedereen. - Sociale cohesie duidt op samenhang en verbondenheid vanuit normen en waarden die inwoners met elkaar delen, zich erkend en herkend voelen, het geven en ontvangen van respect en wederkerigheid in relaties. - Sociale empowerment gaat over de mogelijkheden om invloed uit te oefenen op de eigen situatie, over zelfwaardering en persoonlijke ontwikkeling. Wanneer beleid en praktijk (professionals en inwoners) bijdragen aan de (voor)waarden van sociale kwaliteit is er sprake van een sterke sociale basis. Een sterke sociale basis en sociale kwaliteit versterken elkaar. Als voorwaarden onder druk staan is het aan alle actoren in de sociale basis om te werken aan versterking van die condities (Verharen et al, 2019). De vier condities en de achterliggende waarden van sociale kwaliteit geven beleidsmakers en bestuurders richting bij het vormgeven van hun beleid. Het is daarvoor van belang om keuzes te maken: wat wel en wat niet, en met welke indicatoren bepalen we of deze conditie aanwezig is? De indicatoren kunnen gebruikt worden om uitkomsten van het beleid te monitoren en als leidraad voor lokale beleidsinterventies.

Wederzijdse afhankelijkheid

Plannen voor het versterken van de sociale basis vullen gemeenten vaak in samen met lokale burgervertegenwoordigers, bestuurders en beleidsmakers van welzijnsorganisaties. Zij scheppen zo de kaders waarbinnen andere partijen moeten handelen. In onderste schema tekenen zich ook de uitdagingen af bij deze opdracht. Het valt niet mee om de diverse geluiden op te halen en vertalen in beleid. Bovendien zijn inwoners en sociaal professionals, ook los van sociaal beleid, actief in het verstevigen van de sociale basis in hun straat, wijk, dorp of stad. Lokale bestuurders en beleidsmakers hebben dan ook beperkte sturingsmogelijkheden: de sociale basis is er ook zonder specifiek beleid hiervoor. Voor een succesvol samenspel tussen alle actoren is gelijkwaardigheid een wezenlijk onderdeel (zie bijvoorbeeld Van der Lans, 2014; Lub, 2018). Desondanks zijn verhoudingen en afhankelijkheden tussen partijen in de keten ongelijk. Lokale bestuurders en beleidsmakers van zowel gemeenten als welzijnsorganisaties kunnen enerzijds aan knoppen draaien waar andere partijen niet bij kunnen. Anderzijds hebben inwoners en professionals invloed op de uitvoering en daarmee op het bereiken van gevraagde uitkomsten.

Beleidslogica’s en beleidsinterventies

De keuze voor beleidsinterventies hangt af van de zienswijze of logica die beleidsmakers en bestuurders hanteren. Het meest duidelijke voorbeeld zijn de denkbeelden en opvattingen van politieke partijen in de gemeenteraad. Zij redeneren en handelen vanuit hun politieke ideologie en mens- en maatschappijbeeld. Maar ook gemeenteambtenaren en welzijnsbestuurders denken en handelen vanuit een bepaalde logica, alhoewel zij zich hier niet noodzakelijkerwijs van bewust zijn. De gehanteerde logica bepaalt welke beleidsinterventies je ziet en hoe je die invult, dat is inherent bepalend en beperkend. Oftewel: het is belangrijk de gehanteerde logica’s én het spanningsveld tussen formele en informele invloeden in de sociale basis te benoemen. Dat draagt bij aan visieontwikkeling en geeft scherp zicht op de mogelijkheden van sturing en de rol van lokaal sociaal beleid. Maatschappelijke vraagstukken die bij de overheid horen zijn 1) beïnvloedbaar en dus vatbaar voor beleid én 2) ze behoren vanuit het oogpunt van het algemeen belang tot de verantwoordelijkheid van de overheid.

‘Wicked’ vraagstuk

Het versterken van de sociale basis is vergelijkbaar met een complex (wicked) vraagstuk. Meerdere actoren met verschillende visies, belangen, rollen, macht en middelen werken in wijken, buurten en dorpen aan de voorwaarden van sociale kwaliteit, daarop heeft overheidsbeleid weinig vat. Dit ‘vraagstuk’ voldoet slecht aan het eerste kenmerk. De overheid heeft bij het versterken van de sociale basis de rol om het algemeen belang te vertegenwoordigen. Het vraagstuk voldoet dus wel aan het tweede kenmerk. Om voor complexe vraagstukken tot goed beleid te komen zijn verschillende elementen nodig:

- minder sturen en meer terugtreden - meer op afstand sturen - stimuleren van zelfregulering en marktwerking - meer horizontaal in en tussen beleidsnetwerken sturen - interactief sturen - sturen op meer participatie vanuit de samenleving (Straatman, 2019). Dit sluit aan bij een responsieve, netwerkende overheid, die zich ten doel stelt te komen tot een gedeelde beeldvorming over het vraagstuk en de aanpak. De rol van de overheid is hierbij die van bemiddelaar, toezichthouder of regisseur. Een flinke uitdaging voor alle betrokkenen in het onderstaande schema. Vanuit de gedeelde beeldvorming wordt indirect gestuurd, dit vraagt om de inzet van beleidsinstrumenten die gericht zijn op de interactie en samenwerking tussen de betrokken partijen. Dit worden ook wel horizontale beleidsinstrumenten genoemd. In het kader van het versterken van de sociale basis zijn deze horizontale beleidsinstrumenten vooral communicatief en/of specifiek en/of verruimend. Voorbeelden daarvan zijn het actief inzetten van ervaringsdeskundigen, het opstellen van een wijkvisie met andere actoren of voorlichting geven aan bepaalde doelgroepen.

Sturen op participatie

Een sterke sociale basis vraagt om een overheid die sociale rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid, solidariteit en menselijke waardigheid als leidraad neemt voor beleidsinterventies. De poging om de vier voorwaarden van sociale kwaliteit te concretiseren schildert een rijk en dynamisch perspectief voor beleidsinterventies gestoeld op deze waarden. Een lokale overheid versterkt de sociale basis door te sturen op dialoog, participatie, duurzaamheid en toegankelijkheid en door dit lokaal te faciliteren. In het in 2014 verschenen essay ‘Help mij het zelf te doen’ schreven Rensen en Engbersen dat een paternalistische professional een slechte professional is, maar een professional met een blind vertrouwen in burgers is dat ook. Bovendien stelden zij dat het terzijde staan van burgers zich ondubbelzinnig terugbetaalt in de vorm van sterk en duurzaam maatschappelijk initiatief op uiteenlopende terreinen. Dit geldt op een ander niveau ook: een paternalistische overheid is een slechte overheid, maar een overheid met een blind vertrouwen in de zelforganisatie van een sociale basis is dat ook. Netwerkende, responsieve overheden met een interactieve bestuursstijl zijn nodig om samenwerkende actoren in de sociale basis terzijde te staan. Een interactieve bestuursstijl die ruimte geeft aan participatie, betaalt zich hierbij ondubbelzinnig terug in de vorm van een sterke sociale basis en het draagt bovenal bij aan het welzijn, de capaciteiten en het individueel potentieel van iedereen waar het uiteindelijk om gaat.